Türkiye'de Kayıt Dışı İstihdam

Hasan DÖNMEZ Kayıt dışı ekonominin istihdam boyutunu ele alan kayıt dışı istihdam, gelişmişlik düzeyleri fark etmeksizin günümüz ülke ekonomilerinde yıllardan beri süregelen bir sorun olmakla birlikte, bir anda önlenmesi ya da azaltılması da mümkün olmamaktadır. Kayıt dışı istidam, kısa vadede olumlu sinyaller vermekte iken orta ve uzun vadede işçi, işveren ve devlet açısından ekonomik ve sosyal sorunlara neden olmaktadır. Bugüne kadar yürütülmüş olan çalışmalar; üretimden, ücrete ve çalışma şartlarına kadar birçok çalışanın hayatını etkileyen sorununun çözümünde istenilen sonuçları elde etmek için yeterli olmamıştır. Bu çalışmada, kayıt dışı ekonomi ile birlikte kayıt dışı istihdamın özellikleri, türleri, şekilleri, nedenleri ve sonuçları ele alınarak kayıt dışı istihdamın genel görünümü çıkarılmış ve kayıt dışı çalışmanın yaygın olduğu sektörler ve gruplar Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verileri ışığında yorumlanmıştır. Ayrıca, Türkiye'de kayıt dışı istihdamla mücadelede uygulanan yöntemler incelenmiş ve birçok çalışanın hayatını etkileyen kayıt dışı istihdam sorununun çözümüne ilişkin öneriler dile getirilmiştir. İÇİNDEKİLER Sayfa No: KISALTMALAR VII TABLOLAR LİSTESİ XIII ŞEKİL LİSTESİ XV GİRİŞ 1 BİRİNCİ BÖLÜM KAYIT DIŞI EKONOMİ, İŞGÜCÜ PİYASASI VE İSTİHDAM 1.1 Kayıt Dışı Ekonomi 3 1.1.1 Kayıt Dışı Ekonominin Unsurları 5 1.1.1.1 Yeraltı Ekonomisi 5 1.1.1.2 Yarı Kayıtlı Ekonomi 6 1.1.1.3 Hiç Kayda Girmeyen Ekonomi 6 1.1.2 Kayıt Dışı Ekonominin Özellikleri 7 1.1.3 Kayıt Dışı Ekonominin Nedenleri 7 1.1.4 Kayıt Dışı Ekonominin Ölçüm Yöntemleri 9 1.1.4.1 Doğrudan Yöntemler (Mikro) 11 1.1.4.2 Dolaylı Ölçme Yöntemi 11 1.1.4.3 Model Yaklaşımı 11 1.1.5 Kayıt Dışı Ekonominin Boyutları 12 1.1.5.1 Türkiye'de Kayıt Dışı Ekonominin Boyutları 13 1.1.5.2 Dünya'da Kayıt Dışı Ekonominin Boyutları 16 1.1.6 Kayıt Dışı Ekonominin Sonuçları 19 1.2 Türkiye'de İşgücü Piyasasında, İşgücü, İstihdam ve İşsizliğin Genel Görünümü 20 1.2.1.Türkiye'de İşgücü Piyasasının Yapısı ve İşgücüne Katılım Oranları 24 1.2.2.Türkiye'de İstihdamın Yapısı ve İstihdam Oranları 29 1.2.3. İşsizlik ve İşsizlik Oranları 34 İKİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE'DE KAYIT DIŞI İSTİHDAM VE SOSYO EKONOMİK NEDENLERİ VE ETKİLERİ 2.1.Kayıt Dışı İstihdam 39 2.1.1. Kayıt Dışı İstihdam Tanımı 39 2.1.2. Kayıt Dışı İstihdamın Özellikleri 40 2.1.3. Kayıt Dışı İstihdamın Türleri 41 2.1.3.1. Primlerin Hiç Bildirilmemesi 41 2.1.3.2. Prim Gün Sayısının Eksik Bildirilmesi 42 2.1.3.3. Prime Esas Kazancın Eksik Bildirilmesi 43 2.1.4. Kayıt Dışı İstihdam Şekilleri 44 2.1.4.1. Yabancı Kaçak İşçiler 45 2.1.4.2. Çocuk İşçiler 46 2.1.4.3. Kayıt Dışı Çalışan Kadınlar 47 2.1.4.4. Sosyal Güvenlik Kurumundan Gelir ve Aylık Alanlar 48 2.1.4.5 İşsizlik Geliri Elde Edenler 49 2.1.4.6. İlk İşyerinde Kayıtlı-İkinci İşyerinde Kayıtlı Olmayanlar 50 2.1.5. Kayıt Dışı İstihdamın Nedenleri 50 2.1.5.1. İşsizlik 50 2.1.5.2. Vergi ve Prim Oranlarının Yüksek Olması 51 2.1.5.3. İç Göçler ve Kentleşme 54 2.1.5.4. Etkin Olmayan Denetim 54 2.1.5.5. Sosyal Güvenlik Bilinci Eksikliği 55 2.1.5.6. Kurumlar Arası Koordinasyon Eksikliği 56 2.1.5.7. Sosyal Yardımlar 57 2.1.5.8. İşgücü Piyasasının Değişimi Küreselleşme ve Esnekleşme 57 2.1.6. Kayıt Dışı İstihdamın Sonuçları 58 2.1.6.1. Çalışan Açısından 58 2.1.6.2. İşveren Açısından 59 2.1.6.3. Devlet Açısından 59 2.2.Türkiye'de ve Dünya'da Kayıt Dışı İstihdam Boyutu 60 2.3.Türkiye'deki Kayıt Dışı İstihdamın Profili 63 2.3.1. Cinsiyete Göre Dağılımı 63 2.3.2. Yaygın Olduğu Sektöre Göre Dağılımı 65 2.3.3. Eğitim Durumuna Göre Dağılımı 67 2.3.4. Yaşa Göre Dağılımı 68 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE'DE KAYIT DIŞ İSTİHDAMLA MÜCADELE ÇALIŞMALARI VE MÜCADELEDE GELİŞTİRİLEBİLECEK STRATEJİLER VE ÖNERİLER 3.1. Politika ve Strateji Belgeleri 71 3.1.1. Kalkınma Planları 71 3.1.2. Yıllık Programlar 73 3.1.3. Strateji Belgeleri 74 3.1.3.1. Kayıt Dışı Ekonomiyle Mücadele Stratejisi Eylem Planı (2008-2010) 74 3.1.3.2. Kayıt Dışı Ekonomiyle Mücadele Stratejisi Eylem Planı (2011-2013) 75 3.1.3.3. Kayıt Dışı Ekonominin Azaltılması Programı Eylem Planı (2015-2017) 75 3.1.3.4 Kayıt Dışı Ekonomiyle Mücadele Stratejisi Eylem Planı (2019-2021) 77 3.1.4. Denetim Faaliyetleri 77 3.1.5 Kurumlar Arası Veri Paylaşımı 80 3.1.6. Bilgilendirme ve Bilinçlendirme Faaliyetleri 82 3.1.7. Avrupa Birliği Projeleri 84 3.1.7.1. KİTUP-I (Kayıtlı İstihdamı Teşvik ve Teknik Destek Projesi) 84 3.1.7.2. KİTUP-II (Etkin Denetim ve Rehberlik Yoluyla Kayıtlı İstihdamın Arttırılması Projesi) 85 3.1.7.3. Evde Çocuk Bakım Hizmetleri Yoluyla Kayıtlı Kadın İstihdamının Desteklenmesi Projesi 86 3.1.8. Teşvikler 87 3.1.9. Alo 170 İhbar Hattı 88 3.1.10. Sosyal Diyalog 88 3.2. Türkiye'de Kayıt Dışı İstihdamla Mücadelede Geliştirilebilecek Stratejiler ve Çözüm Önerileri 89 SONUÇ 93 EKLER 97 KAYNAKÇA 127